Chopin – Mazurki i inne utwory [B]

Mazurki i utwory różne [B]

Kolejny album utworów wydanych pośmiertnie zawiera 12 Mazurków, które wraz z podwójnym albumem serii A tworzą całość kompozycji tego istotnego dla twórczości Chopina gatunku. Repertuarowym dopełnieniem płyty są wybrane utwory z tomu serii B – Różne utwory.

Chopin pisał Mazurki nieprzerwanie od 1824 do 1849 roku sięgając do bogatej tradycji mazurka trojakiego rodzaju – ludowego, popularnego i artystycznego. Mimo, że tradycja ludowa jest najbardziej w chopinowskim mazurku „obecna”, jego popularna odmiana też była twórcy bliska. Ta tradycja powiązana z dziejami pieśni towarzyskiej, biesiadnej, miłosnej, narodowej i kolędowej, odnosi się także do mazura jako tańca towarzyskiego, cieszącego się powodzeniem na ówczesnych balach magnaterii, szlachty i mieszczaństwa. Właśnie jednym z pierwszych oznak zainteresowania folklorem są dwa przeznaczone do tańca Mazury Chopina – B-dur WN 7 i G-dur WN 8 (zarejestrowane w albumie) napisane na przełomie 1825 i 1826 roku. Według relacji Oskara Kolberga, był to okres, w którym Chopin nie tylko na balach tańczył (bywało, że do białego rana), także chętnie do tańca przygrywał, improwizując niejednego mazura. A było ich ponoć „całe krocie”…

Mazura, z jego zamaszystym gestem i ostrą artykulacją słychać. w Mazurku F-dur WN 25, kujawiaka w Mazurkach: C-dur WN 47, a-moll WN59 i f-moll WN 65, a chopinowskie oberki sprawiają wrażenie ludowych cytatów (Trio Mazurka F-dur WN25). Najczęściej jednak kompozytor stosuje połączenie paru odmian tańca (mazur z oberkiem w Mazurku F-dur WN 25) jako dopełniającą się i kontrastowaną całość. Zresztą z czasem rysy i kontury ludowych tańców ulegają zatarciu, a źródło inspiracji ustępuje miejsca osobliwej fuzji. Wychodząc od quasi-użytkowej miniatury, chopinowski mazurek ewoluuje – w artystyczną formę liryki refleksyjnej o wysokim stopniu ogólności, konkretyzowaną w różnych i wyrazistych wariantach. Przy czym cechy tej formy to: ludowa faktura (burdony, ostinata) i maniera wykonawcza – rubato, rytmika i idiomy meliczne poszczególnych tańców, tonalność (układy modalne, ludowe skale) i ludowy sposób rozwijania formy (tzw. okres kolisty, w którym ta sama fraza otwiera utwór i go zamyka), a zwłaszcza właściwy poetyce folkloru sposób muzycznego myślenia…

Pozostały utwory albumu to wybrane kompozycje wydane pośmiertnie o różnym ciężarze gatunkowym, pisane w rozmaitych okolicznościach.

Marsz żałobny c-moll WN 9 (w innych wydaniach pośmiertny op. 72 nr2) pochodzi z początku 1826 roku, napisany prawdopodobnie pod wrażeniem uroczystego pogrzebu Stanisława Staszica, w którym Chopin brał udział (o czym sam wspomina w liście do J. Białobłockiego). Utwór wykazuje pewne podobieństwo do marsza żałobnego z Sonaty As-dur Beethovena, co dowodzi znajomości wczesnych sonat żyjącego jeszcze mistrza. Posępny charakter pierwszej frazy podkreślają równolegle tercje, podobnie jak w pochodzącym z tego roku melancholijnym Polonezie b-moll WN 10. Ta stylistyczna zbieżność potwierdza dodatkowo czas powstania Marsza. Napisany w konwencjonalnym układzie formy da capo z triem, ma parę miejsc zapowiadających marsz z Sonaty b-moll.

Nokturn e-moll WN 23 to jeden z najpiękniejszych i wyrazowo najbardziej sugestywnych utworów Chopina. Nie ma wśród badaczy zgody co do czasu jego powstania. Zdaniem redakcji Wydania Narodowego jest to prawdopodobnie przedział lat 1828-1830. Z drugiej jednak strony styl, wyraz, a w szczególności elegijny charakter utworu wskazywałby na późny okres twórczości. Utwór o wyjątkowej prostocie i oszczędności środków ma fakturę dla chopinowskiego nokturnu typową. Na tle arpedżiowego układu akordów akompaniamentu rozwija się rytmicznie różnicowana i wyposażona w rozmaitość fioritur ekspresyjna linia melodyczna, wznosząc się i opadając, zwalniając lub przyspieszając wedle norm tempo rubato.

Contredanse Ges-dur WN 27 – stylizacja popularnego tańca salonowego o budowie da capo z triem, jeszcze do niedawna utwór o kwestionowanej autentyczności. Jednakże przemawia za nią pochodzenie rękopisu – który nie jest autografem – ze zbiorów najserdeczniejszego przyjaciela młodości Chopina, Tytusa Wojciechowskiego. Także odpowiedniki zwrotów melodycznych i harmonicznych znajdujące odbicie w innych utworach (Nokturn Fis-dur op. 15 nr 2, Scherzo h-moll op. 20, Fantazja f-moll op. 49 i in.) nie pozostawiają wątpliwości co do chopinowskiego autorstwa.

Janusz Olejniczak

Lento con gran espressione cis-moll WN 37 – jedyna w swoim rodzaju kompozycja Chopina, niekiedy nazywana nokturnem. Poniekąd słusznie, lecz nie zupełnie. Charakter nokturnu mają jedynie ramy tej 65-taktowej miniatury. Jej cześć środkową natomiast wypełniają w sposób żartobliwy „sklejone” reminiscencje innych utworów: Koncertu f-moll i pieśni Życzenie. Utwór powstał w Wiedniu w 1830 roku i zachował się w dwóch wersjach, różniących się sposobem potraktowania wspomnianych cytatów. W wersji wcześniejszej zachowane jest ich oryginalne metrum 3/4, co w zestawieniu z akompaniamentem w metrum 4/4, stwarza casus niespotykanej nigdzie indziej u Chopina polimetrii. Ten zdumiewający zabieg zdaje się mieć swoje uzasadnienie. Wersja pierwotna jest zapisem nostalgii i smutku kompozytora po rozstaniu z krajem, rodziną i przyjaciółmi (części skrajne) i wyrazistych, żyjących własnym rytmem wspomnień radości wśród swoich (polimetrycznie nałożone cytaty w części środkowej). Wersja późniejsza (zarejestrowana w albumie) opatrzona dedykacją dla starszej siostry Ludwiki, po latach wpisana (przez nią) do albumu ofiarowanego wybrance serca Fryderyka, Marii Wodzińskiej, dostosowuje rytm cytatów do parzystego metrum obowiązującego dla większej części utworu. Rezygnacja z polimetrii wynikała ze względów praktycznych. Byłaby zapewne trudna do wykonania przez pianistkę-amatorkę, jaką była Ludwika. Ale ta rezygnacja wynika też z wyrażenia innego stanu ducha, tym razem w opowieści o smutku, rozjaśnionym wspomnieniami.

Można przypuszczać, że 14-taktowe Cantabile B-dur WN 43 Chopin naszkicował, opatrzył podpisem i datą (Paryż 1834) z myślą o sprawieniu przyjemności jakiejś miłej mu osobie, o której nic dzisiaj nie wiemy. Ta miniaturka jest typową kartką z albumu, subtelna (dolce) i rozmarzona, nie wykracza poza piano i płynie w rytmie kołysanki.

Wiosna g-moll WN 52a – kołysanka zabarwiona sentymentalną uczuciowością. Z upodobaniem wpisywał ją Chopin do sztambuchów – między kwietniem 1838 a wrześniem 1848 roku obdarował nią co najmniej sześć osób. Kompozycja ta, której melodia płynie semplice, w metrum 6/8 wahając się między g-moll i B-dur, funkcjonuje jako miniatura, choć została skomponowana w formie pieśni do tekstu przyjaciela Chopina – poety Stefana Witwickiego.

Sostenuto Es-dur WN 53 – drobna miniatura z lipca 1840 roku dla Emille Gaillarda w rytmie walca, typowy wpis albumowy reprezentujący twórczość tzw. nurtu prywatnego, czyli tych kompozycji, które nie uzyskały przez ich autora cenzusu utworu koncertowego.

Moderato E-dur WN 56 wpisane do sztambucha księżny Anny Szeremietiew w styczniu 1843 roku, należy zaliczyć do grupy liryków o wzniosłym charakterze hymnu śpiewanego w rytmie marsza, z podobieństwem do tematów Fantazji f-moll i Allegro de concert.

Galop Marquis As-dur WN 59 napisany w czasie pobytu w Nohant to żart muzyczny ilustrujący ruchliwość dwóch piesków George Sand – Marquisa i Dipa.

Nokturn c-moll WN 62 wpierw uważany za zaginiony, potem odnaleziony i wydany w 1938 roku. Data i okoliczności jego powstania budzą kontrowersje. Prosty temat nokturnu skłania do uznania autorstwa Chopina za wątpliwe i sugestii, że został on przez niego jedynie opracowany. Prawdopodobnie chodzi tu o temat Marii Wodzińskiej, o którym Chopin pisał w jednym z listów: […] improwizowałem w jednym z tutejszych salonów na ładniuchny temat owej Maryni […] Jest to jednak tylko przypuszczenie. Niewątpliwie utwór różni się od nokturnów zaliczanych do głównego, koncertowego nurtu kompozycji. Jednak wiele źródeł, ale także właśnie jego prywatność sugestywny przejmujący ton, aczkolwiek wyrażony prostymi środkami, sytuuje go w grupie ostatnich utworów kompozytora.

Mazurek f-moll WN 65 – ostatnia i szczególna. kompozycja Chopina. Napisany został w ostatnich tygodniach życia złożonego śmiertelną chorobą twórcy, w formie mało czytelnego szkicu. Interesujące byłoby prześledzenie prac nad odtworzeniem tego utworu, co przekracza ramy niniejszego tekstu. W każdym razie porównanie tej ostatniej próby powrotu do komponowania z jej wykonaniem w albumie, daje pojęcie o metodach rekonstrukcji redakcji Wydania Narodowego [w tym wypadku autorstwa Jana Ekiera]. Dzięki nim przywrócony został „do życia” najbardziej przejmujący utwór Chopina. Franciszek Liszt w swej biografii przytacza wyznanie kompozytora , że nigdy nie mógł on się uwolnić od uczucia żalu, nie mającego odpowiednika w żadnym innym języku; żalu stanowiącego podłoże jego serca. Mazurek f-moll, utwór pożegnalny najpełniej tę osobistą myśl wyraża.

Marek Wieroński