Arcydzieła Muzyki Chorałowej

Arcydzieła Monodii Chorałowej

Jednogłosowy, liturgiczny śpiew Rzymskiego Kościoła Katolickiego stopił zdobycze świata antycznego; melizmatykę, sylabiczny recytatyw, metryczność hymniczną, modalność diatoniczną, formy wykonawcze (antyfoniczna – responsorialna) i język Rzymian. Chociaż ustawicznie reformowany i wzbogacony przez wieki, wytworzył wielki monolit muzyczno-liturgiczny. Jednak dopuszczalna była zawsze różnorodność (odmiany, wersje w chorale). Śpiew ten zwany jest różnie, jako: chorał, śpiew liturgiczny, gregoriański, monodia chorałowa.

Chorał gregoriański odegrał ważną rolę w muzyce i kulturze europejskiej. Był uprawiany i pielęgnowany nie tylko w środowiskach kościelnych, ale we wszystkich szkołach od średniowiecza po wiek XVIII włącznie. Śpiew gregoriański, jego motywy, tytuły wykorzystywane są przez kompozytorów po dzień dzisiejszy.

Ten wspaniały śpiew gregoriański, tworzony, pielęgnowany i pilnie strzeżony przez kościół, od reformy liturgicznej Soboru Watykańskiego II (1965) i wprowadzenia języków narodowych do liturgii – nie jest już par excellance śpiewem Kościoła, stał się własnością muzykalnego świata miłującego piękno i tradycję.

Repleatur Os Meum.
Płytę rozpoczyna utwór nowszego pochodzenia wyrażający radość z możliwości wyśpiewania chwalby Bożej. Antyfonę tą łączymy z Psalmem 116 Laudate Domino o podobnej treści.

Ut Queant Laxis – hymn o św. Janie Chrzcicielu autorstwa Pawła Diakona (XI w.) stał się podstawą rozwoju teorii i praktyki uczenia śpiewu (solmizacja). LU 1504 [Liber Usualis = LU].

Antyfona Veni Domine ma zastosowanie w liturgii adwentowej. Przyjdź Panie utwierdzić nas w pokoju, abyśmy byli uradowani dla Ciebie sercem doskonałym [LU 327].

Hymn adwentowy Creator Alme Siderum (pierwotnie Conditor alme siderum) pochodzi najpóźniej z X wieku [LU 324]. Łączymy go z antyfoną Veni Domine.

Responsorialny śpiew adwentowy Rorate Coeli powstał w Paryżu. Miał go skomponować L`abbï Bourget. Opublikowany został w 1634 r. (Directorium chori). Tekst wzięty z Biblii. Por. Izajasz 45,8 [LU 1868].

Kolędy łacińskie: Puer Natus in Bethleem (XIV i XV w.) oraz Dies Est Laetitiae były znane w całej Europie. W Polsce pieśni te wraz z różnymi przekładami były również bardzo popularne, szczególnie w XVI stuleciu, a melodie jako cantus firmi wykorzystywano w wielu kompozycjach polifonicznych.
Adeste Fideles, śpiew na Boże Narodzenie irlandzkiego pochodzenia; melodia Johna Readinga do tekstu staro-angielskiego (ok. 1746). Tekst łaciński dołączony prawdopodobnie później we Francji przez L`abbï Borderies (ok. 1793). Kolęda niezwykle popularna w wielu krajach zarówno z tekstem łacińskim jak i w różnych przekładach [polski tekst zob. J. Węcowski, Kolędować Małemu, Warszawa 1992, s. 106].
Attende Domine. Pokutny śpiew responsorialny pochodzenia francuskiego (Priere du Processional Parisien, 1871). Tekst oparty na starej litanii mozarabskiej [LU 1871].

Christus Factus Est. Ten bardzo kunsztowny śpiew o dużym ambitusie melodii był solistycznym popisem dobrego kantora. Tekst opiera się na Epistole św. Pawła do Filipian (2,8-9). Występuje jako graduale Wielkiego Czwartku i w dawnych Ciemnych Jutrzniach [LU 653].

Antyfona Da Pacem Domine jest modlitwą o pokój. W liturgii Paryża utwór ten miał jeszcze inny tekst (Deus meminerit testamenti sui, et faciat pacem nec deserat in tempore malo). Ta antyfona często wykonywana jest łącznie z pokutnym śpiewem Parce Domine, w którym jest prośba o przebaczenie win (Supplicatio) [LU 1867, 1868].

Sekwencja maryjna Stabat Mater przypisywana była franciszkaninowi Jacopone da Todi (+ 1306). Badania wybitnego hymnologa Klemensa Blume`go (+ 1932) wskazywały na autorstwo św. Bonawentury (+ 1274). Dzisiaj bezpiecznie powiedziałbym, iż ten piękny, XIII – wieczny Planctus Maryi pochodzi ze środowiska franciszkańskiego, dopatruję się tu bowiem kilku autorów. Prosty, wzruszający tekst był i jest do dzisiaj wykorzystywany przez wielu kompozytorów. Doczekał się dużej ilości przekładów, parafraz w różnych językach. Posiada też kilka melodii chorałowych. Wybraliśmy prostą wersję melodyczną (cantus simplex) [LU 1874].

Dział Wielkanocy rozpoczyna Wielkosobotnie Alleluia, trzykrotnie, coraz wyżej o cały ton śpiewane [LU 759].
Surrexit Dominus. Śpiew z dawnego Invitatorium wielkanocnego. Antyfona Surrexit przeplata się z wierszami Psalmu 94. Wybraliśmy nowszą melodię Alter tonus recentior ad libitum [LU 768].
Sekwencja wielkanocna Victime Paschali Laudes przypisywana była Wiponowi z Burgundii (+ 1050). Utwór był źródłem wielu misteriów liturgicznych i licznych pieśni (np. Chrystus zmartwychwstał jest, Przez Twe święte zmartwychwstanie). Ta mszalna sekwencja była w Polsce wykonywana podczas procesji rezurekcyjnej, w której w dialogowanej formie kler śpiewał po łacinie (literaliter), a lud po polsku (populus vulgariter) i to już od XIV stulecia. Utwór miał wiele przekładów polskich. Zapis sekwencji występuje w licznych rękopisach [LU 780].

O Filii Et Filiae. Nowszy śpiew pochodzenia francuskiego. Tekst Jeana Tisseranda (+ 1494), kapelana królowej Anny, do melodii De quibus nos z XIII wieku. Śpiew w LU (s. 1875) zanotowany jest w notacji współczesnej, menzuralnej (metrum _).

Ave Verum Corpus. Jest to krótki hymn eucharystyczny. Był tropem do Sanctus i śpiewano go podczas Mszy św. po Benedictus. Według tradycji miała to być sekwencja Papieża Innocentego IV (XIII wiek). Utwór pochodzi ze zbiorów benedyktynów z Solesmes [LU 1856].

Tekst hymnu Adoro Te Devota przypisywany jest św. Tomaszowi z Akwinu (+ 1274). Melodię miał skomponować Adam de St. Victor w Paryżu (XII w.). Znana jest też melodia nowa E. Chabota (1924) [LU 1856].

Ubi Caritas Est Vera, znany dawniej jako Ubi caritas et amor związany był z ceremonią Mandatum (przykazanie miłości, por. Jan 13,14) – ceremonią umywania nóg. Śpiew benedyktyńskiej proweniencji (Reichenau) pochodzi z XIII wieku. Tekst nowy Est Vera dajemy za Liber Cantualis Abbaye Saint-Pierre de Solesmes, 1978, s. 108 [por. LU 1855].

Polish Chamber Choir

Cor Iesu Sacratissimum. Prośba, wezwanie do Najświętszego Serca Jezusowego (Invocatio ad SS. Cor Iesu). [LU 1853].

Venite Ad Me. (Przyjdźcie do mnie wszyscy, którzy spracowani i zmęczeni jesteście…). Ta zawsze aktualna modlitwa ma zastosowania jako antyfona nieszporna w święto Najś. Serca Jezusowego [LU 977].

Ave Maria – to najbardziej znana modlitwa do Matki Bożej. Składa się z pozdrowienia Gabriela, słów św. Elżbiety oraz zwrotu błagalnego. Pierwsze dwie części występują już w VI i w IX stuleciu otrzymując nazwę Pozdrowienia Anielskiego. Zwrot błagalny Sancta Maria dodano dopiero w XIII wieku. Ostateczną wersję modlitwy ustalił Pius V i wprowadził do modlitw kapłańskich w 1568 r. Od tego czasu Ave Maria stało się ulubioną modlitwą wiernych i tekstem najczęściej wykorzystywanym przez kompozytorów. Tekst ten ma też kilka melodii chorałowych. Załączamy melodię ze zbiorów benedyktyńskich z Solesmes [LU 1861].

Ave Maria Stella. Ten piękny hymn maryjny przypisywany jest Pawłowi Diakonowi (+ 799). Ma wiele melodii. Liber Usualis podaje trzy oraz odrębną jeszcze do czwartej zwrotki Monstra te esse matrem, która została wybrana [LU 1863]. Hymn ten jest codzienną modlitwą wielu zgromadzeń i zakonów.

Antyfona maryjna Salve Regina powstała najpóźniej na przełomie XI i XII wieku. Ma wersję bardziej rozbudowaną, sylabiczną z czasu powstania tekstu i prostszą (tonus simplex) z XIII stulecia. Wykorzystujemy tę prostą wersję [LU 279]. Utwór ten był niezwykle popularny w Polsce. Istniały fundacje i bractwa Salve. Utwór ma wiele przekładów i parafraz, bo ma też zastosowanie podczas obrzędów żałobnych.

Sub Tuum Praesidium. Jest to jeden z najstarszych utworów maryjnych. Powstał na Wschodzie w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Ma wiele zastosowań w liturgii. Związany jest z Litanią Loretańską. W Polsce śpiew ten, zarówno w formie monodycznej łacińskiej i polskiej, jak i polifonicznej, był wykonywany podczas modłów za ojczyznę, zwłaszcza w ciężkich chwilach (wojny, niewola) i to zarówno w kościołach jak i podczas manifestacji patriotycznych [LU 1861].

Jan Łukaszewski

W naszym albumie nie mogło zabraknąć utworów chorałowych poświęconych św. Cecylii, Patronce muzyki. Przedstawiamy więc dwie antyfony nieszporne: Caecilia Famula Tua [LU 1757] oraz Cantatibus Organis [LU 1756].

Annua Recolamus . Sekwencja ta poświęcona św. Wojciechowi, to najwcześniejszy utwór muzyczny związany z Polską. W jednej ze strof jest wzmianka Polania ergo tanti sepeliens floret martyrii pignora. Sekwencja powstała przypuszczalnie w 1001 roku w benedyktyńskim opactwie w Reichenau. Tu zachował się jej rękopis z notacją cheironomiczną.

Wielkosobotni Exsultet z Sakramentarium Tynieckiego (ok. 1060) jest najstarszym zachowanym utworem muzycznym w Polsce z częściowym tylko zapisem muzycznym (notacja neumatyczna cheironomiczna). Według badań odkrywcy, piszącego te słowa, kodeks ten powstał w Kolonii na zamówienie polskiego króla Bolesława II Szczodrego, a XII – wieczne głosy muzyczne z tekstem Flectamus Genua – Levate (również z notacją cheironomiczną) zapisane zostały już w Tyńcu koło Krakowa. Te dwa wezwania mają niezwykle oryginalną formę. W tej samej ceremonii wielkopiątkowej kilkakrotnie na przemian występują wersje – prosta i bardziej rozbudowana. Tak drobne odchylenia w obu wersjach świadczą o wielkiej muzykalności i wysokim poziomie wykonawczym śpiewu chorałowego we wczesnym okresie Polski.

Najstarsza sekwencja polska Hac Festa Die ku czci św. Wojciecha powstała prawdopodobnie w Gnieźnie jeszcze w XII stuleciu. Należy do tzw. sekwencji przejściowych, o nieregularnej budowie, ale już rymowanych. Strofy kończą się często literą a. W tekście są wzmianki o Polsce i Polakach. Utwór kończy się zwrotem do św. Wojciecha, Patrona Polski: Zachowaj swoich z Twojej Polski, którzy Ci śpiewają wdzięcznie Alleluja.

Sanctus – Agnus Dei [Panno Miła]

Graduale Romano – Franciscanum przechowywane u sióstr klarysek w Krakowie a pochodzące z I połowy XIII wieku zawiera polskie dopiski wykonawcze i późniejsze dodatki z przełomu XIII i XIV wieku. W tym dodatku znajdują się utwory chorałowe: Sanctus – Agnus Dei, w której wpleciony jest tekst polski (pisany cynobrem) z melodią (?): Panno Miła……. nie będziesz….. li ty…… będzie inna. Jest to zaskakujące. Do szacownego śpiewu chorałowego wtrącona jest polska piosenka miłosna (!), albo raczej – jak sądzę – pieśń klasztorna pochodząca z tzw. Interrogatorium dla nowicjuszek przed przyjęciem do zakonu, albo przed ślubami zakonnymi. Przykład to odosobniony i bardzo osobliwy.

Ortus De Polonia. Antyfona do św. Stanisława, Patrona Polski. Tekst Wincentego z Kielczy (XIII wiek). Melodię wykorzystujemy z XV – wiecznego rękopisu wiedeńskiego (Wien, Oesterr. Nationalbibliothek, COD 1765, Photo Nr M 48162).

Gaude Mater Polonia – to hymn do św. Stanisława. Autorem tekstu był Wincenty z Kielczy (ok. 1255). On też prawdopodobnie adaptował melodię ze znanych sobie źródeł dominikańskich. Hymn ten był w Polsce bardzo popularny (duża liczba przekazów). W XVII wieku włączono go do Proprium Sanctorum Regni Poloniae. Tekst i melodię zawiera Antyfonarz Kielecki z 1372 roku przechowywany w Archiwum Katedry w Kielcach [f. 226].

Missa Regia
Twórcą tej kompozycji mszalnej, chorałowej (w trybie doryckim) jest waloński kompozytor Henri de Tier (1610-1684), znany bardziej jako Henri du Mont (Dumont) nadworny organista i kapelmistrz Ludwika XIV –go. Msza Królewska (Messe Royale) stanowi, w przeciwieństwie do wszystkich znanych mszy gregoriańskich, zwartą całość tak pod względem tematycznym jak i strukturalnym. Odznacza się piękną linią melodyczną. Trzy msze tego kompozytora znajdują się w księgach liturgicznych: francuski Liber Usualis – Paroissien Romain… Paris, Toutnai, Romae 1984 oraz w Liber Usualis z 1951 roku.

Jan Węcowski