Chopin – Utwory różne [B]

Różne utwory [seria B]

Na repertuar albumu składają się utwory zgoła niezwykłe: niewydane za życia Chopina i w większości mało znane, a po rekonstrukcji przez redakcję Wydania Narodowego, po raz pierwszy wykonane i fonograficznie zarejestrowane. To kompozycje o różnym ciężarze gatunkowym i pisane w rozmaitych okolicznościach: od żartu muzycznego (Galop Marquis) po osobiste zwierzenia muzyczne (Lento con gran espressione): od ulotnych myśli wpisywanych do sztambuchów (Cantabile, Moderato, Sostenuto), po kompozycje, które mogłyby się znaleźć wśród wydanych za życia twórcy (Nokturn e-moll, Impromptu cis-moll): od młodzieńczych prób, będących odpowiedzią na inspiracje płynące z zewnątrz (Marsz żałobny c-moll, Warianty), lub improwizacji na wieczorach tanecznych (Ecossaises) po przejmujące świadectwo bólu ostatnich miesięcy życia (Nokturn c-moll).

Marsz żałobny c- moll WN 9 (w innych wydaniach pośmiertny op. 72 nr 2) pochodzi z początku 1826 roku, napisany prawdopodobnie pod wrażeniem uroczystego pogrzebu Stanisława Staszica, w którym Chopin brał udział (o czym sam wspomina w liście do J. Białobłockiego) i który był swego rodzaju patriotyczną manifestacją. Utwór wykazuje pewne podobieństwo do marsza żałobnego z Sonaty As-dur Beethovena (powtarzany rytmicznie w czołowej frazie akord molowy) co dowodzi znajomości wczesnych sonat żyjącego jeszcze mistrza.

Ecossaises, stylizowanych tańców szkockich napisał Chopin pięć, w tonacjach G, Des, D, B, Es, ale tylko trzy pierwsze zachowały się w całości. Utwory te powstały prawdopodobnie jako improwizowana muzyka do tańca. Ecossaises WN 13 nr 1 – G-dur, nr 2 – Des-dur i nr 3 – D-dur, powstały około 1827 roku zgodnie z konwencją swego gatunku, spełniając z powodzeniem użytkową funkcję, jako tańce towarzyskie, dopełniając repertuar warszawskich balów karnawałowych okresu przed Powstaniem Listopadowym. Posiadają charakter modnego wówczas tańca salonowego, skakanego w metrum dwumiarowym.

[Warianty] A-dur WN 16 – wariacje wydane w 1881 roku przez Jana Kleczyńskiego pod tytułem Souvenir de Paganini. Utwór stanowi niewątpliwą reminiscencje serii koncertów Niccolo Paganiniego i Karola Lipińskiego zorganizowanych miedzy końcem maja i 14 lipca 1829 roku w celu uświetnienia koronacji cara Mikołaja I na króla polskiego. Na ostatnim koncercie tej serii, Paganini zafascynował słuchaczy, w tym także Chopina, Fantazją op. 10 zatytułowaną Karnawał wenecki i w rezultacie zawarta w nim neapolitańska melodia Oh, mamma, mamma cara stała się tematem owych Wariantów. Mają one budowę szczególną – cztery wariacje 16-taktowego tematu następują po sobie, bez wyodrębnienia, przechodząc jedna w drugą, opierając się na stałej formule basowego ostinata. Ta uporczywość w powtarzaniu w całym niemal utworze jednego wzoru rytmicznego, realizującego niezmiennie dwie funkcje harmoniczne, jest zapewne wynikiem osobliwego żartu kompozytora.

Nokturn e-moll WN 23 to jeden z najpiękniejszych i wyrazowo najbardziej sugestywnych nokturnów Chopina. Nie ma wśród badaczy zgody co do czasu jego powstania. Zdaniem redakcji Wydania Narodowego jest to prawdopodobnie przedział lat 1828–1830. Z drugiej jednak strony styl, charakter ekspresji, a w szczególności bolesno-elegijny charakter utworu wskazywałby na późny okres twórczości. Utwór z wyjątkową prostotą i oszczędnością środków ma fakturę dla chopinowskiego nokturnu typową. Na tle arpedżiowego układu akordów akompaniamentu rozwija się pełna ekspresji linia melodyczna, wznosząc się i opadając, rytmicznie różnicowana, wyposażona w rozmaitość fioritur, zwalniając lub przyspieszając wedle normy tempo rubato.

Contredanse Ges-dur WN 27 – krótka, urokliwa stylizacja popularnego tańca salonowego o typowej budowie da capo z triem, jeszcze do niedawna utwór o kwestionowanej autentyczności. Wszelako przemawia za nią pochodzenie rękopisu – który nie jest autografem – ze zbiorów najserdeczniejszego przyjaciela młodości Chopina, Tytusa Wojciechowskiego. Także odpowiedniki zwrotów melodycznych i harmonicznych znajdujące odbicie w innych utworach (Nokturn Fis-dur op. 15 nr 2, Scherzo h-moll op. 20, Fantazja f-moll op. 49 i in.) nie pozostawiają wątpliwości co do chopinowskiego autorstwa.

[Allegretto] Fis-dur WN 36 – zrekonstruowany przez Jana Ekiera wpis do albumu pianistki Leopoldyny Blahetki poznanej przez Chopina w Wiedniu w 1829 roku. Utwór znany był jako Mazurek Fis-dur, a autorstwo Chopina na ogół kwestionowane, zwłaszcza od momentu, kiedy ustalono, że w niektórych wydaniach firmował go niemiecki kompozytor Charles Mayer. O autentyczności Mazurka przekonany był Oskar Kolberg.

Lento con gran espressione cis-moll WN 37 – jedyna w swoim rodzaju kompozycja Chopina, niekiedy nazywana nokturnem. Poniekąd słusznie, lecz nie w pełni. Charakter nokturnu mają jedynie ramy tej 65-taktowej miniatury. Jej cześć środkową natomiast wypełniają w sposób żartobliwy „sklejone” reminiscencje innych utworów: Koncertu f-moll (fragmenty z wszystkich jego części) oraz pieśni Życzenie. Utwór powstał w Wiedniu w 1830 roku i zachował się w dwóch wersjach (obie zarejestrowane w albumie), różniących się sposobem potraktowania owych cytatów. W wersji wcześniejszej zachowane jest ich oryginalne metrum 3/4, co w zestawieniu z akompaniamentem utrzymującym metrum 4/4, stwarza casus niespotykanej nigdzie indziej u Chopina polimetrii. Ten zdumiewający zabieg zdaje się mieć swoje psychologiczne uzasadnienie. Pierwsza wersja jest zapisem nostalgii i smutku kompozytora po rozstaniu z krajem, rodziną i przyjaciółmi (części skrajne) i wyrazistych, żyjących własnym rytmem wspomnień radości wśród swoich (polimetrycznie nałożone cytaty w części środkowej). Wersja późniejsza opatrzona dedykacją dla starszej siostry Ludwiki, po latach wpisana (przez nią) do albumu ofiarowanego wybrance serca Fryderyka, Marii Wodzińskiej, dostosowuje rytm cytatów do parzystego metrum obowiązującego dla większej części utworu. Rezygnacja z polimetrii wynikała ze względów praktycznych. Byłaby zapewne trudna do wykonania przez pianistkę- amatorkę, jaką była Ludwika. Ale owa rezygnacja wynika też z potrzeby wyrażenia innego stanu ducha, tym razem w opowieści o smutku rozjaśnionym wspomnieniami.

Yuko Kawai

Można przypuszczać, że 14-taktowe Cantabile B-dur WN 43 Chopin naszkicował, opatrzył podpisem i datą (Paryż 1834) z myślą o sprawieniu przyjemności jakiejś miłej mu osobie, o której nic dzisiaj nie wiemy. Ta miniaturka jest typową kartką z albumu, subtelna (dolce) i rozmarzona, nie wykracza poza piano i płynie w rytmie kołysanki.

Presto con leggierezza As-dur WN 44 reprezentuje miniaturę, nazywaną również Preludium As-dur, bo do charakteru tego gatunku zbliżoną. Jej sztambuchowy autograf opatrzony jest miejscem i datą Paris, Juillet 1834 i towarzyską dedykacją: a mon Ami Pierre Wolff. Adresat, późniejszy profesor fortepianu w Genewie, przyjaźnił się z ofiarodawcą.

Impromptu cis-moll WN 46 dedykowane baronowej d’Este, powstało we wczesnych latach paryskich w 1834 roku i nosi cechy ówczesnego stylu. To urocze dziełko o trzyczęściowej budowie w częściach skrajnych eksponuje efektowną wirtuozerię etiudowej figuracji (allegro agitato) i sentymentalny ton nokturnowej kantyleny (moderato cantabile) w części środkowej. Konsekwentne stosowanie figuracji ma też aspekt dydaktyczny – ćwiczenia na polirytmiczną niezależność obu rąk, w związku z parzystym rytmem linii melodii i nieparzystym – akompaniamentu.

„Wiosna” g-moll WN 52a – kołysanka, dojrzalsza i doskonalsza niż Cantabile B-dur, też zabarwiona sentymentalną uczuciowością. Z upodobaniem wpisywał ją Chopin do sztambuchów – między kwietniem 1838 a wrześniem 1848 roku obdarował nią co najmniej sześć osób. Kompozycja ta, której melodia płynie semplice, w metrum 6/8 wahając się między g-moll i B-dur, funkcjonuje jako miniatura, choć została skomponowana w formie pieśni do tekstu przyjaciela Chopina – poety Stefana Witwickiego.

Sostenuto Es-dur WN 53 – drobna miniatura z lipca 1840 roku dla Emille Gaillarda w rytmie walca, typowy wpis albumowy reprezentujący twórczość tzw. nurtu prywatnego, czyli tych kompozycji, które nie mają cenzusu utworu koncertowego.

Moderato E-dur WN 56 wpisane do sztambucha księżny Anny Szeremietiew w styczniu 1843 roku, należy zaliczyć do grupy liryków wzniosłych. Ma bowiem charakter hymnu śpiewanego w rytmie marsza, idiomem heroicznym powiązanego z Fantazją f-moll i Allegro de concert.

Galop Marquis As-dur WN 59 napisany w czasie pobytu w Nohant to żart muzyczny ilustrujący ruchliwość dwóch piesków George Sand – Marquisa i Dipa.

Nokturn c-moll WN 62 wpierw uważany za zaginiony, odnaleziony i wydany w 1938 roku. Data i okoliczności jego powstania budzą kontrowersje. Prosty by nie rzec naiwny temat nokturnu skłania do uznania autorstwa Chopina za wątpliwe i sugestii, że temat ten został przez niego jedynie opracowany. Prawdopodobnie chodzi tu o temat Marii Wodzińskiej, o którym Chopin pisał w jednym z listów: […] improwizowałem w jednym z tutejszych salonów na ładniuchny temat owej Maryni […] Jest to jednak tylko przypuszczenie. Niewątpliwie utwór różni się od nokturnów zaliczanych do głównego, koncertowego nurtu kompozycji. Jednak wiele źródeł, ale także właśnie jego prywatność, niezwykle sugestywny przejmujący ton, aczkolwiek wyrażony prostymi środkami, sytuuje go w grupie ostatnich utworów kompozytora.

Marek Wieroński