Chopin – Nokturny

Nokturny

W nokturnach pisanych od 1828 roku Chopin nawiązuje bezpośrednio do formuły gatunkowej stworzonej przez Johna Fielda. Ten popularny na przełomie XVIII i XIX wieku kompozytor irlandzki zainicjował formę uzasadniającą kreację muzyki nastrojowej i poetyckiej, która trafiła na podatny grunt rodzącej się estetyki romantycznej. Zarówno jednak Field jak i wielu jego naśladowców nie ustrzegło się obciążeń salonowej tradycji stylu brillante, sentymentalizmu i powierzchownej programowości. Młody Chopin zafrapowany nowymi impulsami płynącymi z nokturnów Fielda dostrzega w nich nowe horyzonty. I to, co Field ledwie rozpoczął, rozwija w swym indywidualnym stylu, sięgając wyżyn artyzmu.

Jest wysoce prawdopodobne, że na kształt, chopinowskich nokturnów miał wpływ charakter adagiów i larghett koncertów fortepianowych z przełomu XVIII i XIX wieku oraz aria da capo, z kontrastową częścią środkową i bogato ornamentowaną repryzą. Wielu znawców chopinowskiego geniuszu podkreśla obecność wpływów włoskich w muzyce wielkiego liryka, które najsilniej wyrażają się właśnie w nokturnach w postaci fioritur, rubat i włoskiego rodzaju ekspresji arii i bel canta. Wzorem dla Chopina jest jak gdyby aria da capo, w której improwizacyjna ornamentyka repryzy, niekiedy o krańcowej intensywności (Nokturn H-dur z op. 62) została uściślona zapisem nutowym (Nokturn Fis-dur z op. 15). Kiedy indziej w repryzie dokonuje się synteza obu poprzednich części (Nokturn c-moll z op. 48) albo zamknięcie utworu powrotem dosłownym (Nokturn g-moll z op. 37) lub aluzyjnym.

Ewa Pobłocka

Forma repryzowa nie jest dla nokturnów jedyna. Niektóre z nich jednolite wyrazowo, zawierają elementy ronda połączone z techniką wariacyjną (Des-dur z op. 27 i G-dur z op. 37), a na przykład dwuczęściowość Nokturnu g-moll z op. 15 wynika z zestawienia form wyraźnie określonych: preludium i chorału (religioso).

Jednakże istota chopinowskiego nokturnu zawiera się przede wszystkim w planie ekspresyjno-wyrazowym. Jego właściwość to trwanie w szczególnym nastroju, przywoływanym głębią i wyrafinowaniem przeżyć, a nie dzianie się obecne jako osobliwe dopełnienie lub odmiana w częściach środkowych (on fuoco, appasionato, agitato). Odrębność tego planu zaznaczona jest różnorodnością użytych środków. Tych znanych z innych chopinowskich form, takich jak ludowo-narodowy charakter tematów, elemen­ty mazurkowe, użycie szeregu skal (pentatoniki, skali frygijskiej i innych) oraz tych, dla stylu nokturnów charakterystycznych, dotyczących sfery kolorystyki dźwiękowej. W sposób wymowny określa tą sferę oryginalność struktur harmonicznych i modulacji (H-dur z op. 32, cis-moll z op. 27), kończenie utworów molowych (wszystkie z wyjątkiem Nokturnu c-moll z op. 48) tercją pikardyjską, stanowiące efekt tonalnego rozjaśnienia, wychodzenie z ciszy (p i pp) i powracanie do niej. Ekspresywna właściwość nokturnów wiąże się także z osobliwą rytmiką (nienumeryczność rytmiczna, rubato realizowane zapisem) i metryką. Z wyjątkiem op. 15 wszystkie nokturny posiadają kołyszące metrum 6/8 (także 6/4, 12/8) albo medytacyjno-elegijne, łatwo przechodzące w marszowość metrum 4/4. Rzec można, cytując Jarosława Iwaszkiewicza, iż w nokturnach zespoliło się erotico z eroico, nocne dumanie o wierności czy miłości z nocnym rozmyślaniem o ojczyźnie.

Zarejestrowany w albumie zestaw Nokturnów wydanych za życia kompozytora jest materiałem unikalnym. Oparty na rekonstruowanym tekście chopinowskim daje pojęcie o prawdziwych intencjach twórcy, choćby w domenie istotonego elementu jego twórczości – wariantowości. Stąd dodatkowe umieszczenie wersji z wariantami Nokturnu Es-dur z op. 9.

Marek Wieroński