Józef Elsner i Franciszek Lessel

Józef Elsner
Sonata F-dur op. 10 nr 1 na fortepian I skrzypce

Tak po wielokroć zdarzało się w historii polskiej kultury, iż nieocenione zasługi dla niej ponosili Polacy z wyboru, a z korzeni obcokrajowcy. Nie bacząc na pochodzenie, często język kalecząc, bowiem łatwiej im się było w ojczystym wypowiadać, żyli i tworzyli dla Polski. Nasze burzliwe dzieje sprawiły, ale może także jakieś trudne do sprecyzowania przymioty nadwiślańskiej krainy, iż tak skutecznie przyciąga (tak się dzieje do dzisiaj) światłych ludzi, że jej oddają swój talent. W historii muzyki polskiej wielu takich kompozytorów znaleźć można, a o tym, że całkowicie wtopili się w nasz krajobraz muzyczny świadczy nie tylko to, iż znaleźli się w podręcznikach do historii muzyki polskiej, ale przede wszystkim brak starań o to, by ich dzieło żyło mimo upływu czasu. Potraktowani więc zostali na równi z naszymi rdzennie polskimi twórcami. Przez te zaniechania znaczna część utworów bezpowrotnie zaginęła, ogromna ilość znajduje się w rękopisach, a tylko niewielka część została wydana, nie mówiąc już o ich nagrywaniu. W szkołach nadal wymienia się tylko nazwiska, bez możliwości zaprezentowania kompozytora poprzez jego dzieła. Od pewnego czasu coś jednak drgnęło w tej materii, czego przykładem jest omawiana tu płyta. Obydwaj twórcy, których utwory znalazły się na płycie wybrali Polskę, mimo iż ich rody z niej nie pochodziły. Józef Elsner (1769-1854) urodził się w Grodkowie na Śląsku w rodzinie niemieckiego stolarza i budowniczego instrumentów muzycznych. Gdy we Lwowie wystawiał swe pierwsze opery, ich libretta napisane były w języku niemieckim. Jednak od czasu, kiedy zaczął współpracować z Wojciechem Bogusławskim nie tylko jedynym językiem, którego używał w swych utworach był polski, ale tak dalece zainteresował się naszym folklorem, iż w wielu kompozycjach wyraźnie doń nawiązywał. Znany przede wszystkim jako nauczyciel Fryderyka Chopina, jest twórcą imponującej liczby utworów – ponad 20 oper, 24 msze łacińskie, 4 oratoria, 44 świeckich kantat, ok. 100 pieśni solowych – z których znaczna część nie była nigdy wykonana, albo też nie ukazała się nawet drukiem.

Bronisław Krzystek, Maciej Baranowski

Sonaty na fortepian i skrzypce op. 10 (nr 1 F-dur, nr 2 D-dur, nr 3 Es-dur) powstałe ok. roku 1798, miały to szczęście, iż zostały wydane. Nastąpiło to w roku 1805 w miesięczniku Wybór Pięknych Dzieł Muzycznych a pierwsza z nich (ta która znajduje się na płycie) w tym samym roku wydrukowana została po raz drugi w oficynie Offenbach. Po 193 latach (1998) wydało ją Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Napisanie sonaty na fortepian i skrzypce mogło by sugerować, iż instrument smyczkowy winien być podporządkowany klawiszowemu. Tymczasem panuje w niej całkowite równouprawnienie obu instrumentów. Nawet jeśli statystycznie w partii fortepianu znajduje się więcej nut, to tych znaczących tematycznie jest mniej więcej tyle samo, co w głosie skrzypcowym. Cały czas prowadzony jest intensywny dialog wymagający od wykonawców nie tylko precyzyjnego słuchania siebie nawzajem, ale doskonałego rozumienia się i podporządkowania wspólnej koncepcji interpretacyjnej. Wszystkie części Sonaty (Allegro, Andante, Rondo-Allegretto) formalnie reprezentują typowy Klasycyzm. Dwie pierwsze to allegra sonatowe, przy czym w Andante jest ono w miniaturowych rozmiarach. Trzecia – to pełne wigoru i ludowej zadzierzystości Rondo. W allegrze sonatowym I części słabo podkreślony jest kontrast między tematami, zaś repryza rozpoczyna się nietypowo od II tematu. Plan harmoniczny utworu także jest typowo klasyczny, choć zdarzają się dosyć odległe modulacje i kontrastowe zestawienia akordów. Jasna, pełna blasku Sonata daje znakomite pole do popisu obydwu instrumentalistom. Tylko nadzwyczaj stylowe wykonanie może oddać jej muzyczne walory.

Ludmiła Pawłowska

Franciszek Lessel
Grand Trio op. 4 ( Es-dur ) na fortepian, klarnet I róg

Drugi z utworów prezentowanych na płycie – Grand Trio op. 4 na fortepian, klarnet i róg – także wyszedł spod pióra twórcy, który Polskę wybrał za swą ojczyznę. Franciszek Lessel (1780 – 1838) przyszedł na świat w rodzinie czeskiego muzyka – Wincentego. Pierwszym nauczycielem Franciszka był ojciec, nie tylko zdolny instrumentalista, ale i kompozytor. Gdy miał lat 18 wyjechał do Wiednia, gdzie był ulubionym uczniem samego Józefa Haydna.

I właśnie wpływy pierwszego z klasyków wiedeńskich są doskonale widoczne w Grand Trio op. 4. Utwór ten nie znajduje się w żadnym spisie kompozycji Lessla, mimo że został wydany dwukrotnie – ok. 1806 roku w Wiedniu i po 196 latach (2002) w Krakowie. Dotąd nie został nagrany, tak więc omawiana płyta stanowi jego fonograficzną premierę. Choć dzieli go od Sonaty F-dur Elsnera tylko 8 lat, wydaje się, iż to cała epoka świetlna w zakresie przede wszystkim wyrazu muzycznego. Na klasycznym szkielecie formalnym (allegro sonatowe króluje we wszystkich trzech częściach – Allegro con spirito, Adagio espressivo, Allegro) rozpiął Lessel tkankę muzyczną wielce emocjonalną, pełną liryzmu i nastrojowości. Wiodącym instrumentem jest tu fortepian, który stanowi swoiste continuum umożliwiające prezentację klarnetu i rogu. Jego partia zawiera zarówno materiał tematyczny, jak i łącznikowo-przetworzeniowy, a równocześnie prowadzi dialog z pozostałymi instrumentami. Wydaje się, iż rozbudowana harmonika, szczególnie w części II, wychodzi poza zwykłą w tamtych czasach funkcję i traktowana jest po części kolorystycznie. Choć Trio pochodzi z początkowej fazy twórczości Lessla, śmiało można powiedzieć, iż wyraźnie jest w nim wyczuwalny powiew nadchodzącego Romantyzmu. Pod tym względem zdecydowanie więc wyprzedził o 11 lat od siebie starszego Elsnera. Ten poznał się na niezwykłym talencie młodszego kolegi i w swym Leksykonie muzycznym kompozycje Lessla określił jako genialne. Tylko jeszcze twórczość Chopina uzyskała u niego tak wysoką ocenę. Rzeczywiście gdy słucha się muzyki Franciszka Lessla, szczególnie tej z udziałem fortepianu, jasne staje się podłoże, na którym wyrosły arcydzieła wielkiego Fryderyka. Miejmy nadzieję, że płyta ta pobudzi innych wykonawców do zainteresowania się muzyką polską doby przed chopinowskiej, która kryje jeszcze wiele wartościowych utworów. Gdyby Józef Elsner i Franciszek Lessel nie wybrali Polski, ale kraje, z których wywodziły się ich rodziny, twórczość ich z pewnością znana byłaby już na całym świecie.

Agnieszka Lewandowska-Kąkol