Chopin – AUKSO

Styl brillant i nowe treści

Utwory zarejestrowane w albumie pochodzą z okresu młodości Chopina i utrzymane są w stylu brillant. Panujący w latach dwudziestych i trzydziestych XIX wieku, wykreowany przez pianistów-wirtuozów styl, preferował perfekcję techniczną, wirtuozerię i błyskotliwy, efektowny popis. W twórczości Chopina, zafascynowanego modnym trendem, dał o sobie znać po raz pierwszy w utworach na fortepian solo, a potem stał się punktem wyjścia dla utworów koncertujących i obu Koncertów.

Janusz Olejniczak

Fantazja na tematy polskie A-dur op. 13 napisana w latach 1828-1829 nawiązuje do popularnych wówczas wirtuozowskich opracowań wiązanek znanych melodii i odwołuje się do uczuć narodowych. Każda z trzech melodii stanowiących kanwę utworu – dworkowy romans o Laurze i Filonie, dumka przypisywana K. Kurpińskiemu oraz kujawiak Jedzie Jasio od Torunia – określają jego swojski i bliski polskiemu odbiorcy charakter. Materiał tematyczny poddawany jest licznym parafrazom, wariacyjnej przeróbce, wyrafinowanej figuracji i ornamentacji, ale nie w tonie wirtuozowskiego blasku, lecz tkliwej łagodności. Dolce (użyte 28 razy) przeważa tu nad brillante, a delicatissimo, cantabile, semplice – nad con anima i agitato. Poetyckim pięknem ujmuje obszerna introdukcja (Largo non troppo) z charakterystycznym chopinowskim idiomem, tutaj właśnie objawionym w stopniu większym niż w dotychczasowych utworach. Nowa poetyka wynika z niebanalnego użycia harmoniki oraz bogatej ornamentyki tworzącej zadziwiające kształty i desenie. Figury przejęte ze stylu brillant, Chopin mnoży i różnicuje nadając im nie znaną dotąd subtelność i delikatność. Każdy kolejny takt ma inną, odrębną budowę rytmiczną, a liryczna melodia o szerokim oddechu splata się z ornamentami w jeden natchniony tok muzycznej narracji. Autor tej zachwycającej introdukcji zdecydowanie wykracza poza konwencje przyjętego stylu. Rola orkiestry w Fantazji sprowadza się do akompaniamentu tworząc quasi-oniryczną czy może baśniową otoczkę dla koncertującego solisty, a jeśli drzewo i rogi przejmują czasami motywy tematów to po to, by nie zaginęły w wymyślnych figuracjach fortepianu.

AUKSO

Koncert fortepianowy f-moll op. 21 powstał na przełomie lat 1829-1830. Biografowie Chopina zgodnie wyjaśniają okoliczność powstania utworu. Ujawnił ją zresztą sam kompozytor w liście do Tytusa Wojciechowskiego: …bo ja już może na nieszczęście mam mój ideał, któremu wiernie, nie mówiąc z nim, już pół roku służę, który mi się śni, na którego pamiątkę stanęło adagio do mojego koncertu… Ideałem była rówieśniczka Chopina, piękna Konstancja Gładkowska. Zauroczenie młodego twórcy było wielkie i trwało długo jeszcze po opuszczeniu Warszawy. Ona sama nie traktowała chyba swego adoratora poważnie, skoro wszystkie listy adresowane do siebie spaliła. Dodajmy jeszcze, że ta pierwsza z chopinowskich muz z chwilą wydania Koncertu f -moll (1836) ustąpiła miejsca innej adresatce dedykacji utworu, Delfinie Potockiej.

Konstrukcja i charakter Koncertu jest zgodny z konwencją stylu brillant. Pierwsza część ma formę allegra sonatowego o podwójnej ekspozycji, druga ma formę pieśni, trzecia jest rondem. Allegro w istocie nasycone dużą dawką liryzmu – zwłaszcza w drugim temacie z niezwykłą chopinowską kantyleną – oscyluje pomiędzy ożywionym marszem a momentami zadumy, miedzy con anima a sostenuto.

Cześć druga Larghetto mające kształt nokturnu stanowi miejsce centralne w dramaturgii Koncertu, uzasadniając sens jego przesłania. Od pierwszego akordu As-dur, który brzmi jak otwarcie bramy do jakiegoś przybytku miłości i spokoju – Chopin gada fortepianowi, co miałby do powiedzenia komu innemu. Tym stwierdzeniem Jarosław Iwaszkiewicz trafia w sedno. W istocie wraz z wejściem fortepianu wkraczamy w inny czas zdający się stać w miejscu, ale także w inny świat – mało realny, jakby oniryczny świat zwolnionego filmu… Zgodnie z poetyką nokturnu nastrój zostaje stworzony po to, by go zburzyć, następuje więc gwałtowne przejście do słynnej partii środkowej, gdzie na tle smyczkowego tremolanda obie ręce w oktawowym unisonie prowadzą falujący wzburzeniem recytatyw…

Od pierwszego wykonania Larghetto wzbudzało powszechny zachwyt. Gdzie się obrócę – zwierza się Chopin – tylko mi Adagio przypominają. Wychwala je Maurycy Mochnacki. W roku 1949 Z. Jachimecki zaliczył je do najpiękniejszych kart poezji erotycznej XIX wieku, a w 1993 T. A. Zieliński wątpi w znalezienie w literaturze muzycznej równie sugestywnego, namiętnego i wzruszającego wyznania miłości zawartego w dźwiękach.

Finałowe rondo przynosi radykalny kontrast w stosunku do obu poprzednich części eksponując muzykę pełną życia, pogody i humoru; nadto muzykę ludowo utanecznioną. Jest to w istocie koncertowa stylizacja mazura, choć pierwsze frazy tematu przypominają raczej kujawiaka. Rola orkiestry dostosowana jest w Koncercie do zasad stylu brillant i charakteru pianistyki Chopina, który traktuje orkiestrę przeważnie jako oprawę dla koncertującego fortepianu, uwypuklającą emocjonalny sens wybranej frazy czy figury.. Mimo to, jest w partyturze wiele miejsc zachwycających (np. ekspozycja I części, wstęp i zakończenie Larghetta, mazurowe motywy drzewa na zmianę ze skrzypcami con legno, słynne solo rogu), a wrażliwy dyrygent może wydobyć urok dyskretnych kontrapunktów ukrytych w partiach drzewa, smyczków i rogów.

Marek Moś

Andante spianato i Wielki Polonez Es-dur (Grande polonaise brillante) op. 22 choć ukończony po wyjeździe kompozytora z kraju reprezentuje – jako ostatnia kompozycja Chopina w stylu brillante z orkiestrą – estetykę właściwą okresowi warszawskiemu, ujawniając jego własny indywidualny profil stylistyczno-wyrazowy, wyróżniający się na tle całej twórczości. Choć w swej głównej polonezowej partii utwór daje pokaz stylu brillant w postaci dla tego stylu najbardziej charakterystycznej. Jest rzeczywiście błyskotliwy, pełen brawury i blasku, efektowny i popisowy. Bogactwo i przepych dźwiękowych deseni oraz lekkość wirtuozowskich figur niosą ze sobą uczucie pogody, a równocześnie ton miękkiego liryzmu. Co prawda w samym temacie bliskim rodzimej tradycji poloneza odzywają się akcenty heroiczne, które jednak chwile później rozpływają się w ornamentyce figuracji i fioritur. Utwór powstawał w kilku fazach. Pomysł zrodził się w 1830 roku w Warszawie. Jego ukończenie miało prawdopodobnie miejsce w roku następnym w Wiedniu. Później, w Pa- ryżu – być może w związku z koncertem (26 kwietnia 1835 roku), na którym Chopin wykonał go z orkiestrą – skomponowane zostało Andante spianato przeznaczone na fortepian solo jako integralna introdukcja utworu. Chopin sięga tu – nie pierwszy i nie ostatni raz – do stanu usypiającej monotonii, nastroju półsnu, kontemplacji, budując subtelny i wyrafinowany charakter wyrazowy. Sam polonez zbudowany został na wzór rozbudowanego ronda (ABACABA + koda) choć można w nim widzieć również formę repryzową.

Utwory zarejestrowane w albumie to kompozycje przełomowe. Jako szczytowe osiągnięcia stylu wyrażają zarazem nowe romantycznych treści, zdeterminowane ekspresją uczuć.

Marek Wieroński