Chopin – Scherza, Wariacje, Berceuse

Scherza, wariacje

W grudniu 1830 roku Chopin spędził w Wiedniu swoją pierwszą poza domem Wigilię Świąt Bożego Narodzenia. W tym szczególnym dniu podczas Pasterki w wiedeńskiej katedrze Św. Stefana zrodził się zapewne pomysł Scherza h-moll z cytatem najpiękniejszej polskiej kolędy Lulajże Jezuniu. Pierwsze scherzo w swoim kształcie dźwiękowym i ekspresji jest niepodobne do żadnego z dotychczasowych utworów kompozytora. Będąc wyrazem poszukiwań nowych ram dla przekazania romantycznych treści, stanowi wymowny zwiastun nowego chopinowskiego stylu. Rzecz charakterystyczna, że jego oblicze krystalizuje się w oparciu o nawiązanie do scherza, jednej z części beethovenowskiego cyklu sonatowego. Inspiracją dla Chopina – w utworzeniu nowego kształtu w pełni samodzielnego utworu o wyrafinowanym planie ekspresyjnym ­– jest narracyjna swoboda beethovenowskiego wzorca. Kontrasty rytmu, harmonii i materiału tematycznego, elementy humoru i swoistej figlarności, sarkazmu i szyderstwa, ale także tragizmu. W co się ma przystroić powaga, jeśli już żart przyobleka się w ciemne welony – pisał o Scherzu h-moll Schumann.

Każde z chopinowskich scherz ma własny odcień wyrazowy i własną odmianę formy. Sprowadza się ona do formy da capo z częściami skrajnymi o ruchliwym, niespokojnym charakterze, które kontrastują z częścią środkową nasyconą wyrazem szczególnym. Jest nią wspomniana już kolęda (Scherzo h-moll), grupa tematów z rytmami włoskiej sycyliany i walca (Scherzo b-moll), filozoficzny chorał w waldemozjańskim Scherzu cis-moll oraz ekstatyczno-liryczna pieść w Scherzu E-dur. Trzyczęściowa budowa nie wyczerpuje charakterystyki zastosowania w istocie oryginalnej formuły. Użycie techniki ronda (zwłaszcza w Scherzu h-moll), udział elementu przetworzenia z sonatowym kontrastem tematów skłania do traktowania każdego ze scherz jako syntezy pełnego cyklu sonatowego. Z częścią środkową jako odpowiednik adagia. Ta osobliwa postać scherza w chopinowskim wydaniu stała się kulminacyjnym punktem w historii gatunku, będąc źródłem inspiracji dla wielu późniejszych kompozytorów. Nawiązywali do niej m.in. Bruckner i Mahler.

Wojciech Świtała

Zarejestrowane w albumie Variations Brillantes z op. 12 oparte są na temacie ronda z opery Ludovic Hérolda i Halévy’ego. Napisane według kanonów paryskiego stylu brillante, reprezentują klasyczną odmianę formy wariacyjnej. W układzie swobodnie zakomponowanej introdukcji, ekspozycji tematu i czterech wariacji, na plan pierwszy wysuwa się element wirtuozowski. Odrębność tego układu określa nokturnowe lento i scherzowe finale. Tradycyjny wzór wariacji z czasem ulega w twórczości Chopina rozwinięciu w formę ciągłą i zintegrowaną. Jej kształt idealny osiągnął twórca w Berceuse Des-dur z op. 57 (temat i 16 wariacji). Ten szczególny utwór, nazywany często nokturnem jest najbardziej wymownym, by nie rzec czystym, przykładem osobliwej postawy estetycznej, która niejednokrotnie daje o sobie znać w chopinowskiej twórczości. Polega ona na zastosowaniu celowej monotonii czy wręcz statyczności układu dźwiękowego po to, by uzyskać pretekst do kontemplacji brzmienia i jego koloru, wprowadzającej słuchacza w sferę hipnotycznego transu, medytacji, czy półsnu. Na jednostajność akompaniamentu Berceuse utrzymanej w jednej tonacji, nakłada się plan zmieniających się figur i deseni, stanowiący jeden z najwspanialszych popisów chopinowskiej inwencji w zakresie wariacyjności ornamentalnej. W niezwykle subtelnej i wyrafinowanej fakturze dochodzi do przekształcenia środków ornamentalnych w wartości kolorystyczne. Formuła ruchu w miejscu Berceuse zapowiadająca impresjonistyczne płaszczyzny harmonicznego koloru zyskała licznych kontynuatorów. Należeli do nich Liszt, Debussy, Ravel I Strawiński.

Marek Wieroński